کتاب «پاسخ به تاریخ» نوشته‌ی محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران، اثری است که پس از سقوط سلطنتش در سال 1357 و در دوران تبعید او نگاشته شده و در سال 1980 منتشر شد. این کتاب به نوعی دفاعیه‌ی شخصی شاه از عملکردش در طول 37 سال سلطنت است و تلاش دارد تا روایتی از دیدگاه او درباره‌ی تاریخ معاصر ایران، سیاست‌هایش و دلایلی که به انقلاب اسلامی منجر شد، ارائه دهد. محمدرضا در این اثر، خود را رهبری معرفی می‌کند که قصد داشت ایران را به سوی مدرنیته و پیشرفت هدایت کند، اما به دلیل توطئه‌های خارجی، ناسپاسی مردم و سوءتفاهم‌ها، این هدف محقق نشد.
کتاب با مرور زندگی شاه از کودکی آغاز می‌شود؛ از روزهایی که به‌عنوان ولیعهد تحت سایه‌ی پدرش رضاشاه بود تا زمانی که در سال 1320، پس از اشغال ایران توسط متفقین و تبعید رضاشاه، تاج و تخت را به دست گرفت. او در این بخش از ترس‌ها و تردیدهایش در آغاز سلطنت سخن می‌گوید و سپس به دستاوردهایی که به آن‌ها افتخار می‌کند، مانند اصلاحات ارضی، انقلاب سفید و توسعه‌ی اقتصادی، می‌پردازد. محمدرضا این اقدامات را تلاش‌هایی برای بهبود زندگی مردم و کاهش شکاف طبقاتی توصیف می‌کند، اما اذعان دارد که این اصلاحات با مقاومت‌هایی از سوی زمین‌داران، روحانیون و روشنفکران مواجه شد.
یکی از ایده‌های اصلی کتاب، تأکید شاه بر نقش قدرت‌های خارجی در سرنگونی اوست. او مدعی است که آمریکا و بریتانیا، که زمانی حامی‌اش بودند، در نهایت به او خیانت کردند و با حمایت از مخالفانش، زمینه‌ی انقلاب را فراهم ساختند. او همچنین از کمونیست‌ها و نیروهای چپ‌گرا به‌عنوان عاملان آشوب نام می‌برد و معتقد است که این گروه‌ها با همکاری روحانیت، توده‌های مردم را علیه او شوراندند. در مقابل، او نقش خود را در سرکوب مخالفان و تأسیس ساواک کم‌رنگ جلوه می‌دهد و آن را بخشی از ضرورت حفظ امنیت ملی می‌داند.
بخش دیگری از کتاب به تحلیل انقلاب 1357 اختصاص دارد. محمدرضا این رویداد را نه یک خیزش مردمی واقعی، بلکه نتیجه‌ی تبلیغات منفی و فریب‌کاری رهبران مذهبی، به‌ویژه آیت‌الله خمینی، می‌داند. او از ناکامی‌اش در درک عمق نارضایتی‌ها سخن می‌گوید و با لحنی آمیخته به حسرت، خود را قربانی سوءتفاهم تاریخی معرفی می‌کند. این روایت، اگرچه یک‌جانبه است، نگاهی منحصربه‌فرد به ذهنیت آخرین پادشاه پهلوی ارائه می‌دهد.
این کتاب بیشتر برای بزرگسالان بالای 30 سال مناسب است، زیرا درک دیدگاه سیاسی و تاریخی آن نیازمند تجربه و دانش پیشین است.
کتاب های مشابه از نظر محتوا:
از کتاب‌های مشابه می‌توان به «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» از حسین فردوست، «خاطرات فرح پهلوی» و «ایران بین دو انقلاب» از یرواند آبراهامیان اشاره کرد که هر یک از زاویه‌ای متفاوت به این دوره پرداخته‌اند.
فواید مطالعه ی این کتاب :
مطالعه‌ی «پاسخ به تاریخ» فوایدی چون شناخت دیدگاه شاه از رویدادها، تقویت تفکر انتقادی نسبت به روایت‌های رسمی و درک پیچیدگی‌های تاریخ معاصر ایران دارد. این اثر، هرچند جانب‌دارانه، پنجره‌ای به ذهن مردی است که روزی بر تخت سلطنت نشست و سپس آن را از دست داد.